Жетінші сабақ
Сабақтың тақырыбы: Буын үндестігі, қртықтау сөздер.
Сабақтың мақсаты: Буын үндестігі туралы түсінік беру. Қазақша құттықтау сөздерін дұрыс айтуға үйрету.
Сабақтың барысы: Буын үндестігіне бірнеше мы-салдар келтіре отырып, олардың ерекшеліктері, дұрыс жазылуы мен дұрыс айтылуы туралы айту.
Буын үндестігі бойынша қосымша сөздің соңғы буынының жуан-жіңішкелігіне қарай үндесіп жал-ғасады: соңғы буыны жуан болса-жуан қосымша, жіңішке болса, жіңішке қосымша жалғанады. Мы-салы: енер+лі, ата+лар, эке+лер+ге, эже+лер+ ді.
В казахском языке слоги бывают твердыми и мягкими в зависимости от качества слогообразующего гласного. Если гласный переднего ряда -ә,е,і,ө,ү(в казахской терминологии мягкий гласный), то слог называется мягким. Если гласный заднего ряда — а, и, о, ұ, ы, то слог называется твердым. Для казахских многосложных слов характерно сочетание однородных типов слогов. Ср. э-же-лер, где все три слога мягкие; а-дам-дар, все три слога твердые.
Если последний слог слова твердый, то к нему присоединяется твердый аффикс: ата+лар+ға, ана+лар+ды.
Если последний слог слова мягкий, то присоединяется мягкий аффикс:
эке +лер+ге, эже +лер+ді.
Қазақ тіліндегі қосымшалар негізінен буын үнд-естігіне бағынып жалғанғанымен, біраз қосымша-лар бүл зандылыққа бағынбайды.
Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар мы-налар:
1)көмектес септік жалғауы. Мысалы: баламен, қо-нақпен,т. б.;
2) -нікі (-дікі,- тікі), -тай, -тал, -дар, -еке, -тар. Мысалы: даланікі, экетай, діндар, ағаеке, есімтал;
3) -бей, -би, -кер, -гер, -қор, -паз, -қой, -кеш, -хана, -кес. Мысалы: бейшара, балгер, жемқор, эсемпаз. сәнқой, емхана, жүмыскер, зиянкес;
4) — ов, — ова, — ев, — ева, — ин, — ина. Мысалы: Әуезов,
Жү-мабаев, Сейфуллин, Жү-мағазина, т.б. Примечание 1. Действию закона сингармонизма не подчиняются:
— заимствованные слова: кітап, қазір, қажет; -сложные слова,в частности имена собственные,
топонимы и другие, как Темірхан, Әмірхан, Күнсұлу, Екібастұз, Шымкент; -заимствованные словообразующие аффиксы
— хана: емхана, дәріхана; — кер: жұмыскер, айтыскер; -қор:жемқори др.;
— аффиксы, образующие фамилии: — ов, — ев, -ин: Әуезов, Өсербаев, Байғарин;
— окончания творительного падежа (кемектес септік)
— мен, — пен, — бен: атамен, окулықпен, қағазбен.
Қүлтықтау — Поздравления
Құттықтаймын! -Поздравляю!
Мерекеңізбен!-С праздником!
Мерекеңізбен күлтықтаймын! -Поздравляю с праздником!
Туған күніңізбен!-С днем рождения!
Туған күніңізбен күлтықтаймын! — Поздравляю с днем рождения!
Наурыз мерекесімен күлтықгаймын! -Поздравляю с праздником Наурыз!
Наурыз құтты болсын! —С праздником Наурыз!
Жаңа жыл күлты болсын!-С новым годом! Мерейтойыңызбен қүлтықтаймын! -Поздравляю с юбилеем!
Айтыңыз күлты болсын!-С праздником айт!
Әйелдер күнімен қүлтықтаймын! -Поздравляю с Женским днем!
Жеңіс күнімен қүлтықтаймын! — Поздравляю с днем Победы!
Балаңыздың дипломы кұгты болсын! — С получением диплома! (сына, дочери).
Балаңыздың мектеп бітіруімен күлтықгаймын!-С окончанием школы! (сына,дочери).
Областной учебно-методический центр
управления по развитию языков
Акмолинской области.
Подборку подготовил Султан ДАУТОВ.
